Makale Tarihi: 13 Kasım 2023
Yazar: Sinem Handırı
Tıbbi atıklar, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından sağlık kuruluşları, araştırma kuruluşları ve laboratuvarlar tarafından oluşturulan tüm atıklar ile evde yapılan tıbbi bakım (diyaliz, insülin enjeksiyonları) esnasında üretilen atıklar gibi küçük veya dağınık durumda bulunan kuruluşlardan kaynaklanan atıklar olarak tanımlar. Tıbbi atıkları, sağlık hizmetleri sonucunda oluşmuş enfeksiyonel, patalojik yada kesici-delici atık olarak da sınıflandırabiliriz:
- Enfeksiyonel Atık olarak mikrobiyoloji laboratuvar atıkları kültür ve stoklarını, enfeksiyöz vücut sıvılarını, serolojik atıklar, diğer kontamine laboratuvar atıkları ve kan ve kan ürünleri ve bunlarla kontamine olmuş nesneleri vb. örnek verebiliriz.
- Patolojik Atıklara örnek olarak anatomik atık dokular, organ ve vücut parçaları ile ameliyat, otopsi vb. tıbbi müdahale esnasında ortaya çıkan vücut sıvıları vb. atıkları gösterebiliriz.
- Kesici Delici Atıklar için ise batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıklar (enjektör iğnesi, iğne içeren diğer kesiciler gibi) örneklendirme yapabiliriz.
Sağlık kuruluşların cinsine ve büyüklüklerine göre ürettikleri atıklar ve atık miktarları değişmektedir. Atıkları bu toplamda 3’e ayırabiliriz; büyük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları, orta miktarda atık üreten sağlık kuruluşları ve küçük miktarda atık üreten sağlık kuruluşları. Büyük miktarda atık üreten sağlık kuruluşlarına Üniversite hastaneleri ve klinikleri, genel maksatlı hastaneler ve klinikler, doğum hastaneleri ve klinikler, askeri hastaneler ve klinikler dahildir. Orta miktarda atık üreten sağlık kuruluşlarına sağlık merkezleri, tıp merkezleri, dispanserler, hayvanlar üzerinde araştırma ve deneyler yapan kuruluşlar ve tıbbi araştırma merkezleri dahildir. Küçük miktarda atık üreten sağlık kuruluşlarına ise sağlık hizmeti verilen diğer üniteler (doktor muayenehaneleri, diş ve sağlığı muayenehaneleri vb.) ve veteriner muayenehaneleri dahildir.
Tıbbi atıklar daha önce de bahsettiğimiz gibi hastalık bulaştırma potansiyelleri yüksek olan tehlikeli, toksik ve daha ileri seviye öldürücü etkisi olan atıklardır. Enfeksiyona sebebiyet vermesi dışında kalıtsal olarak da değişime yol açabilecek olan bu atıkların diğer atıklardan ayrıştırılarak toplanması önemlidir. Tıbbi atıklar yoluyla, kolera, veba, verem, hepatit (HBV, HCV), AIDS (HIV) ve difteri gibi hastalıkları kapma riski yüksek olup bu riskleri uygun yönetim planları ile en aza indirgeyebiliriz. Grafik 1’de de görebileceğimiz gibi Dünya Sağlık Örgütü’nün paylaşmış olduğu verilere göre sağlık kuruluşlarında oluşan atıkların dağılımını görebiliriz.
Grafik 1. Sağlık Kurumlarındaki Tıbbi Atık Dağılımı
Riskli durumlar teşkil eden tıbbi atıkların risklerini azaltmak için uygun hijyenik ve teknolojik koşullar altında zararsızlaştırması önemlidir. Bunun için öncelikle hastanelerde çalışan tıbbi atıklara maruz kalan risk altındaki kişilere bu konuda düzenli eğitim verilmesi gerekmektedir. Bu şekilde hastanelerde ayrıştırma yapılırken daha doğru bir eylem gerçekleştirilebilir. Bunun için uygun ayrıştırma ve bertaraf etme yöntemleri uygulanmalıdır.
Ülkemizde tıbbi atıklar konusunda ilk çalışma 09.08.1983 tarihinde oluşturulan 2872 sayılı Çevre Kanunu ile birlikte 20.05.1993 tarihinde çıkan 12586 sayılı Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile başlamıştır. Bu yönetmeliğin amacı sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıkların halk sağlığına ve çevreye zarar vermeden ayrı olarak toplanması, geçici depolanması, geri kazanılması, taşınması ve nihai bertarafının sağlanmasına yönelik idari, teknik, hukuki prensip, politika ve programların belirlenerek uygulanmasının sağlanmasıdır. Söz konusu Yönetmelik yıllar içerisinde güncellenmiş ve halihazırda yürürlükte olan hali 25.01.2017 tarihli ve 29959 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Türkiye’de tıbbi atık yönetimi Çevre, Şehicilik ve İklim Bakanlığı, Belediyeler, ve Sağlık Kuruluşları tarafından sağlanır. İlgili kurumların yükümlülükleri şu şekildedir:
Bakanlığın Görev ve Yetkileri:
- Tıbbi atıkların yönetimine ilişkin program ve politikaları belirlemek ve uygulamak.
- Tıbbi atık faaliyetlerini kontrol etmek ve periyodik denetimlerini yapmak.
- Ulusal ve uluslararası düzeyde tıbbi atık yönetimi sistem ve teknolojilerinin koordinasyonunu sağlamak.
- Tıbbi atık işleme tesislerine çevre lisansı vermek.
İl Müdürlüklerinin Görev ve Yetkileri:
- İl sınırları içinde tıbbi atıkların yönetimini denetlemek ve yaptırım uygulamak.
- Tıbbi atık taşıma lisansı vermek ve denetlemek.
- Belediyeler tarafından sunulan tıbbi atık yönetim planlarını incelemek ve değerlendirmek.
- Çevre lisansı verilen tıbbi atık işleme tesislerini izlemek ve denetlemek.
- İl sınırları içinde oluşan tıbbi atıkların miktarını raporlamak.
Belediyelerin Yükümlülükleri:
- Tıbbi atık yönetim planını hazırlamak, uygulamak ve halkı bilgilendirmek.
- Tıbbi atıkları işleme tesisine taşımak ve çevre lisansı almak.
- Atık işleme tesisinde meydana gelen durumları il müdürlüğüne bildirmek.
- Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli personeli eğitmek ve sağlık kontrollerini sağlamak.
- Tıbbi atık miktarlarını kayıt altına almak ve Bakanlığa raporlamak.
Sağlık Kuruluşlarının Yükümlülükleri:
- Atıkları kaynağında azaltacak sistemleri kurmak.
- Tıbbi atıkların toplanması, taşınması ve bertarafı için belediye ile protokol yapmak.
- Tıbbi atıkları ayrı toplamak ve yönetim planını hazırlamak.
- Tıbbi atık miktarlarını kayıt altına almak ve Bakanlığa bildirmek.
- Tıbbi atık yönetimiyle görevli personeli eğitmek ve sağlık kontrollerini sağlamak.
Tıbbi atıklar başta doktor, hemşire, ebe, veteriner, diş hekimi, laboratuvar teknik elemanı olmak üzere ilgili sağlık personeli tarafından oluşumları sırasında kaynağında diğer atıklar ile karıştırılmadan ayrı olarak biriktirebilirler.
Tıbbi Atık Biriktirme Ekipmanları
Tıbbi atıkların toplanmasında; yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve taşımaya dayanıklı, orta yoğunluklu polietilen hammaddeden sızdırmaz, çift taban dikişli ve körüksüz olarak üretilen, çift kat kalınlığı 100 mikron olan, en az 10 kilogram kaldırma kapasiteli, üzerinde görülebilecek büyüklükte ve her iki yüzünde siyah renkli “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile “DİKKAT! TIBBİ ATIK” ibaresini taşıyan kırmızı renkli plastik torbalar kullanılır. Torbalar en fazla ¾ oranında doldurulur, ağızları sıkıca bağlanır ve gerekli görüldüğü hallerde her bir torba yine aynı özelliklere sahip diğer bir torbaya konularak kesin sızdırmazlık sağlanır. Bu torbalar hiçbir şekilde geri kazanılamaz ve tekrar kullanılamaz. Tıbbi atık torbalarının içeriği hiçbir suretle sıkıştırılamaz, tıbbi atıklar torbasından çıkarılamaz, boşaltılamaz ve başka bir kaba aktarılamaz.
Kesici ve delici özelliği olan atıklar diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karıştırılması mümkün olmayan, üzerinde siyah renkli “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile siyah harflerle yazılmış “DİKKAT! KESİCİ ve DELİCİ TIBBİ ATIK” ibaresi taşıyan plastik veya aynı özelliklere sahip lamine kartondan yapılmış kutu veya konteynerler içinde toplanır. Bu biriktirme kapları, en fazla ¾ oranında doldurulur, ağızları kapatılır ve tıbbi atık torbalarına konur. Kesici-delici atık kapları dolduktan sonra kesinlikle sıkıştırılamaz, açılamaz, boşaltılamaz ve geri kazanılamaz.
Patolojik atıklar ise, diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, üzerinde siyah renkli “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile siyah renkli “DİKKAT! PATOLOJİK TIBBİ ATIK” ibaresi taşıyan kırmızı renkli plastik biriktirme kapları içinde toplanır. Bu biriktirme kapları, dolduktan sonra kesinlikle açılamaz, boşaltılamaz ve geri kazanılamaz. Herhangi bir kimyasalla muamele görmemiş kan torbaları ve kan yedekleri dâhil vücut parçaları ve organları tıbbi atık torbalarında biriktirilir.
Tıbbi atık torbaları biriktirme süresince tıbbi atık kabı ya da kovası içerisinde muhafaza edilir. Tıbbi atık kabı ya da kovasının delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, üzerinde siyah renkli “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile siyah renkli “DİKKAT! TIBBİ ATIK” ibaresi taşıyan turuncu renkli plastik malzemeden yapılmış olması zorunludur.
Şekil 1. Tıbbi Atık Torbası
Bu atıklar düzenli olarak ayrıştırıldıktan sonra bertarafını sağlamak gerekmektedir. Avrupa Birliği’nin 99/31/EC sayılı “Atıkların Düzenli Depolaması Direktifi”nin 5. Maddesi enfekte atıkların doğrudan düzenli depolama sahalarına gömülmesini yasaklamıştır. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre bertaraf edilmektedir. Tıbbi atıklar sağlık kuruluşlarından uygun araçlarla toplanıp, taşındıktan sonra ve sterilizasyona tabii tutulduktan sonra bertaraf edilirler. Tıbbi atıkların toplanması, taşınması, sterilizasyonu ve bertarafında uygulanacak ücret mahalli çevre kurulu tarafından belirlenir.
Tıbbi atıkların yönetimiyle görevli ünite personelinin/özel temizlik firmalarının ve personellerinin tıbbi atıkların toplanması, taşınması, geçici depolanması, yarattığı sağlık riskleri, neden olabilecekleri yaralanma ve hastalıklar, bir kaza veya yaralanma anında alınacak tedbirleri içeren bir eğitim programına periyodik olarak tabi tutulması ve bu eğitimin belgesini de alması zorunludur. Bu kurslarda personelin en doğru şekilde bilgilendirimesi ve motivasyonunun sağlanması, atıkların tanınması ve sınıflandırılması, atıkların kaynağında sıfırdan ayrıştırılması, hastane içi taşıma ve depolama için uygun şekilde hazırlanması, uygun ekipman ve malzemelerin seçilmesi ve hazırlanması, personel için uygun koruyucu ekipmanın temin edilmesi, kullanılması, toplama ve taşıma ekipmanının bakımı ve temizlenmesi ve dezenfeksiyonu, atıkların sağlık kuruluşu içinde geçici depolanması ve nihai bertaraf yöntemleri ve teknolojileri hakkında bilgi sahibi edinilmeleri amaçlanmaktadır.
Figür 2. Tıbbi Atık Güvenlik Ekipmanları
Bu atıkların düzenli bir şekilde ayrıştırılması öncelikle atığın çıktığı kaynakta başlamaktadır. Tıbbi atık taşınmasından sorumlu olan kişilerin gerekli güvenlik tedbirlerini sağlayan kıyafetler giymeleri gerekmektedir.
Tıbbi Atıkların Geçici Depolanması
Tıbbi atıklar, tıbbi atık işleme tesisine taşınmadan önce 48 saatten fazla olmamak üzere tıbbi atık geçici deposu veya konteynerinde bekletilebilir. Tıbbi atık geçici deposu içindeki sıcaklığın +4 °C olması ve kapasitenin uygun olması koşuluyla bekleme süresi bir haftaya kadar uzatılabilir. Günlük 1 kilograma kadar tıbbi atık üreten sağlık kuruluşlarında tıbbi atıklar, biriktirildiği kapaklı konteyner/kap/kovanın içerisinde 48 saatten fazla olmamak üzere bekletilebilir. Bu atıkların ilgili belediyenin tıbbi atık toplama ve taşıma aracı tarafından alınması sağlanır veya en yakında ya da en uygun bulunan tıbbi atık geçici deposu veya konteynerine atık üreticisi tarafından kapaklı konteyner/kap/kova ile götürülür. Günlük 50 kilogramdan az tıbbi atık üreten sağlık kuruluşları istedikleri takdirde tıbbi atık geçici deposu tesis edebilirler.
KAYNAKLAR:
- Tıbbi Atık Yönetimi, 2018. Özcan Erdoğan.
- Ed. Y. Chartier et all, Safe management of wastes from healthcare activities, WHo, Second edition, 2014, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/85349/1/9789241548564_eng.pdf?ua=1
- Savcı G., Tıbbi Atıkların Toplanması ve Bertarafında İş Sağlığı ve Güvenliği, Yüksek lisans Tezi, 2014
- Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 25.01.2017 Resmi Gazete Sayısı: 29959
- Fundamentals of Healthcare Waste Management United Nations Environment Programme/SBC WHO, http://www.who.int/water_sanitation_health/medicalwaste/en/guidancemanual1.pdf