Elektronik Atık Yönetimi

Makale Tarihi: 04 Aralık 2023
Yazar: Arzu Karabacak Şahin

Dünyaca yaşamakta olduğumuz ekonomik krize ve bunu en çok hisseden ülkelerden birinde yaşamamıza rağmen elektrikli ve elektronik cihazlar hayatımızın vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir. Teknolojinin çok hızlı gelişmesine paralel olarak teknolojiyi yakalama hevesi cihazların ömrünün çok hızlı dolmasına neden olmaktadır. Dünya elektronik atık (e-atık) adı verilen çöp türü ile çok uzun zamandır karşı karşıyadır. Elektronik Atık yönetimi, yönetimi en zor atık gruplarından birisidir. Doğru bir şekilde ayrıştırılmadığında hem çevre hem de insan için çok zararlı olabilecek elektronik atıklar, içeriğinde ki değerli metallerin çok önemli olduğu Çin, Türkiye gibi ülkeler için ciddi tehlike unsuru olmaktadır. Elektronik atıkların geri dönüşümü tehlikeli ve değerli olmasının yanı sıra bilgi güvenliğinden dolayı ayrıca önem kazanmaktadır. Kısacası elektronik atıklar için tehlikelidir, değerlidir, bilgi güvenliği içerir diyebiliriz.

Elektronik Atıklar Tehlikelidir

Elektronik eşyaların içerisinde altın, gümüş, bakır, paladyum gibi değerli madenler bulunmaktadır. Elektronik eşyaların kullanım ömrünü tamamlaması sonrasında bu değerli madenlerin alınma yöntemleri hem çevre hem de insan sağlığı için çok önemlidir. İçerisinde bulunan değerli madenlerin yanı sıra civa, kurşun, kadmiyum gibi zehirli maddeleri de bulundurmaktadır. O nedenle doğru ayrıştırılmayan elektronik atıklar değer olmaktan çıkıp tehlike olabilirler.

E-atıklarda ortaya çıkan maddelerden bazılarının zararları şöyledir:

Kurşun (Pb): Zararları 1970’de gazyağı ile çok iyi tespit edilmiş olan kurşun, özellikle CRT tüpleri, eski lehimler, entegre devreler, aküler gibi birçok elektronik alette kullanılmaktadır. Sinir sisteminde, kan dolaşımında, böbrek ve üreme sisteminde büyük hasarlara yol açabilen kurşunun çocukların beyin gelişiminde negatif etkileri olduğu da ispatlanmıştır. Atık sahalarındaki Pb’nin %40’ı ve ağır metallerin %70’i e-atıklardan kaynaklanmaktadır. TV ve bilgisayar ekran ağırlığının %20’si Pb içerir. Her bilgisayar 2-4 kg Pb içermektedir. Atık sahalarındaki Pb yeraltı/yerüstü sularına karışabilmektedir.

Cıva (Hg): Civa, beyin, böbrek ve özellikle ceninlere zarar verebilecek nitelikte bir maddedir. Özellikle yüksek dozda civaya maruz kalan ceninler için oldukça tehlikeli olan madde, suya karıştığı zaman yaşayan tüm organizmalara özellikle de balıklara kolayca yerleşebilmektedir. Her yıl civa tüketiminin %22’si elektronik cihaz yapımında kullanılan maddeye pillerde, tıbbi cihazlarda, lambalarda ve cep telefonlarında sıkça rastlanılmaktadır. Düşük dozlarda bile zehirlidir beyin ve böbreklere zarar verir. Anne sütüyle geçebilir. Dünya Hg tüketiminin %22’si elektrik/elektronik cihazlarda tüketilmektedir. Termostat, seviye algılayıcıları, relaylar, düğmeler, deşarj/floresans lambalarında tıbbi cihazlarda, veri iletiminde, telekomünikasyonda, mobil telefonlarda, pillerde, baskılı devrelerde, anahtarlarda vs. kullanılmaktadır.

Bromlu Alev Geciktiriciler (BFR): Normal gelişme için hormonal fonksiyonları önemli derecede etkiler. Plastiklerde alev geciktirici olarak kullanılırlar. Bilgisayar bağlantı parçalarında, plastiklerde, basılı evrelerde, kablolarda, süngerlerde bulunmaktadır. Düşük sıcaklıklarda yakılması çok zehirli atıkla oluşturmaktadır.

Fosfor (P): Fosfor bilgisayar ekranlarında görsellerin çözünürlük ve aydınlığı için kullanılan inorganik bir kimyasaldır. Kırılan tüpten oluşan tozların solunması, saçılan cam parçalarına dokunulması çok risklidir ve acilen bir hastaneye gidilmesi gereklidir.

Baryum (Ba): Yumuşak, beyaz bir metal olan baryum, kullanıcıları radyasyondan korumak amacıyla bilgisayarların ön panelinde kullanılmaktadır.

Baryum’a kısa dönemli maruz kalmak kas güçsüzlüklerine, beyinde, kalpte, karaciğerde ve dalakta hasara neden olmaktadır. Krom 6 (Cr+6): Korozyon koruması ve işlenmiş galvaniz çelik levha ve sertleştirilmiş çelik için kullanılır. DNA hasarı, astım ve bronşite sebep olmaktadır.

Berilyum (Be): Ana kart ve bağlantı parçalarında bulunur. Kanserojen olarak sınıflandırılmaktadır.

Kadmiyum (Cd): Toksik bir madde olan kadmiyum özellikle böbrekler için oldukça zararlı bir maddedir. Bilgisayar çiplerinde ve infra-red teknolojisinde, plastiklerde stabilizatör olarak kullanılmaktadır. Yonga resistorler, infrared detektörler, yarı iletkenler ve eski tip CRT tüpleri ve piller kadmiyum içerebilir.

Elektronik Atıklar; soğutucu/iklimlendirme cihazları, büyük ev aleti, küçük ev aleti, aydınlatma ekipmanları, bilişim telekomünikasyon cihazları, TV/monitörler olarak gruplandırılmaktadır.

• Buzdolapları pentan ve CFC gazı gibi tehlikeli gazlar içermekte ve atık haline geldiklerinde ozon tabakası için ciddi bir tehdit arz etmektedir.
• Tüplü TV ve monitörlerin camlarında kurşun ve fosfor bulunmaktadır, 1 adet monitör yaklaşık 2 kg kurşun içermektedir ve atık haline gelen televizyonların tahrip olması durumunda açığa çıkan tehlikeli gazlar zehirlenmelere yol açmaktadır. 10 gr kurşun yaklaşık 25.000 ton toprağı ve 200 ton suyu kullanılamaz hale getirebilmektedir.
• LCD ekranlarda civa içerikli lambalar bulunduğundan tehlikelilik arz etmektedir. Civa gazı toksik etki göstermekte olup solunması durumunda birçok sağlık problemine yok açmaktadır.

 Elektronik Atıklar Değerlidir;

Elektronik atıklar altın, gümüş, paladyum dışında birçok değerli elemente sahiptir. Türkiye’de henüz değerli metal geri kazanımı henüz sağlanamamaktadır. Türkiye maalesef bu konuda dışa bağımlıdır.

Türkiye’de yaklaşık 1 milyon ton elektronik atık bulunmakta fakat ortalama 50 bin ton atık toplanmaktadır. Toplanamayan atıkların nerede olduğu belirlenememektedir. Değerli metal içerikli bu atıkların takibi sağlanamamaktadır.

Elektronik atıklar yaklaşık %60 oranında demir ve demir dışı metal, %5’i alev geciktirici olmak üzere %20 plastik ve %20 oranında da cam, ahşap, seramik gibi malzemelerden oluşmaktadır. Geri kazanım faaliyetiyle bu atıklardan %95-99 arası bir oranla ikincil endüstriye ham madde kazanımı sağlanmaktadır.

Elektronik atıkların Sıfır Atık prensibi ile döngüsel ekonomiye katkı sağlayarak sürdürülebilir bir çevreye sahip olabilmek için mutlaka geri kazanımı sağlanmalıdır.

Elektronik Atıklar Bilgi Güvenliği içerir;

Teknolojinin hızla gelişmesi ve Endüstri 4.0’ın gündeme gelmesiyle veri içeren elektronik ekipmanların kullanımı hızla artmıştır.

2016 yılında yürürlüğe giren Kişisel Verilerin Korunması Kanunu ile veri gizliliği ön plana çıkarak kanunlarla bu verilerin gizli kalması hedeflenmiştir. Fakat bu yönetmelik veri imhası için yeterli değildir. Ülkemizde atık haline gelen veri içerikli cihazların imhası için çalışmalar yetersizdir. Avrupa’da veri imhası belirli standartlarla ve kontrollerle gerçekleştirilmektedir. Bilgi gizliliği devlet, bankalar, telekomünikasyon ve software firmaları ve birçok farklı sektör için önem arz etmekte olup atık haline gelen veri içerikli elektronik cihazlar devlet tarafından belirlenen standartlar ve yönetmelikler kontrolünde imha edilmelidir.

Bilgi gizliliği gelecekte Türkiye için bir tehdit unsuru olarak değerlendirilmelidir. Elektronik atıklar Avrupa’da belediyeler, yetkilendirilmiş kuruluşlar ve lisanslı tesisler aracılığı ile toplanmaktadır. Toplama sistemleri ülkelerin toplama hedeflerine ve uluslararası standartlara göre geliştirilmektedir. Teknoloji üreticileri yasal yükümlülük olarak ürettiklerinin belli bir yüzdesini atık olarak toplamak zorundadır. Bu kapsamda lisanslı tesislerle ve yetkilendirilmiş kurumlarla çalışmaktadırlar.

İlk olarak 22/5/2012 tarihinde 28300 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği daha sonra 26/12/2022 tarihinde 32055 saylı Resmî Gazetede Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Yönetimi hakkında Yönetmelik yayınlanarak güncellenirken 22/5/2012 tarihli yönetmelik yürürlükten kaldırılmıştır.

Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Yönetimi Hakkında Yönetmelik Ek 1/A da elektrikli ve elektronik eşya kategorileri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir.

1. Büyük ev eşyaları
2. Küçük ev aletleri
3. Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları
4. Tüketici ekipmanları
5. Aydınlatma ekipmanları
6. Elektrikli ve elektronik aletler (büyük ve sabit sanayi aletleri hariç olmak üzere)
7. Oyuncaklar, eğlence ve spor aletleri
8. Tıbbi cihazlar (Yönetmeliğin 2 nci maddesine göre kapsam dışı)
9. İzleme ve kontrol aletleri (Yönetmeliğin 2 nci maddesine göre kapsam dışı)
10. Otomatlar

Her bir kategorinin ayrı olarak toplanması ve kategorisine uygun bir şekilde işlenmesi gerekmektedir. Geri kazanılabilir atıklara genel olarak baktığımızda değerinin düşmemesi için karıştırılmadan biriktirilmesi önemli iken elektronik atıklarda konu değerinin düşmesinden ziyade tehlike oluşturmaması için önem arz etmektedir.

Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Yönetimi Hakkında Yönetmelik Ek 3 de AEEE’lerin işlenmesinde, tehlikeli madde ve sıvıların uzaklaştırılması işlemleri ile seçici işleme yöntemleri aşağıdaki şekilde belirtilmiştir.

1. Asgari olarak aşağıda belirtilen maddelerin, karışımların ve parçaların ayrı olarak toplanan AEEE’den çıkarılması ve bu maddelerin, karışımların ve bileşenlerin Atık Yönetimi Yönetmeliği veya diğer atıklara yönelik hazırlanmış mevzuat kapsamında geri kazanılması veya bertaraf edilmesi gerekmektedir:
   1. Poliklorobifenillerin ve polikloroterfenillerin (PCB/PCT) bertarafına ilişkin 27/12/2007 tarihli ve 26739 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkındaki Yönetmeliğe uygun olarak poliklorlü bifeniller (PCB) içeren kapasitörler.
   2. Şalter/anahtar veya arka plan aydınlatma lambaları gibi cıva ihtiva eden bileşenler.
   3. Piller/aküler.
   4. Cep telefonlarının baskılı devre kartları ve diğer cihazlarda alanı 10 cm2’den büyük devre kartları.
   5. Renkli toner dâhil olmak üzere sıvı ve katı akışkan toner kartuşları.
   6. Plastik içeren bromlu alev geciktiriciler.
   7. Asbestli atıklar ve asbest ihtiva eden bileşenler.
   8. Katot ışın tüpleri.
   9. Kloroflorokarbonlar (CFC), hidrokloroflorokarbonlar (HCFC), hidroflorokarbonlar (HFC) ve hidrokarbonlar (HC).
   10. Gaz deşarj lambaları.
   11. 100 cm2’den fazla yüzey alanına sahip sıvı kristal ekranlar (varsa muhafazalarıyla birlikte) ve gaz deşarj esaslı ve arka plan aydınlatılmasında kullanılan lambalarla aydınlatılan bütün ekranlar.
   12. Harici elektrik kabloları.
   13. 11/12/2013 tarihli ve 28848 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması Hakkında Yönetmelikte açıklanan refrakter seramik fiberler içeren parçalar.
   14. Çalışanların ve kamunun sağlığının iyonlaştırıcı radyasyondan kaynaklanan tehlikelere karşı korunmasına ilişkin ilgili kanun ve yönetmeliklerde radyoizotoplar için verilen muafiyet limitlerinin altında kalanlar hariç radyoaktif maddeleri ihtiva eden bileşenler.
   15. Önem arz eden maddeler içeren elektrolit kapasitörler (yükseklik > 25mm, çap > 25 mm veya orantısal olarak benzeri hacim).
2. Ayrı olarak toplanan AEEE’nin aşağıdaki bileşenlerinin belirtildiği şekilde işlenmesi gerekmektedir:
   1. Katot ışın tüplerinden floresan kaplamanın çıkarılması.
   2. Gaz deşarj lambalarından cıvanın çıkarılması.
   3. Köpükler ve soğutma devrelerinde bulunanlar gibi ozon tabakasını incelten veya küresel ısınma potansiyeli 15’in üzerinde olan gazları içeren ekipmanlardan gazın uygun şekilde çıkarılması ve 7/4/2017 tarihli ve 30031 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Ozon Tabakasını İncelten Maddelere İlişkin Yönetmelik hükümleri doğrultusunda işlem görmesi.
3. Birinci ve ikinci maddeler, çevresel hususlar ile yeniden kullanıma hazırlama ve geri dönüşümün önceliği dikkate alınarak bileşenlerin veya tüm cihazların yeniden kullanıma hazırlanması ve geri dönüştürülmesini engellenmeyecek şekilde uygulanır.

Elektronik atıkların yönetiminde, yönetmelikte vurguladığı üzere yerel yönetimler ve il müdürlükleri aktif rol almalıdır. Yerel yönetimlerin hazırladığı yönetim planı içerisinde tüm paydaşlara yer verilmeli ve katılımları için gerekli imkanlar sağlanmalıdır. Hazırlanan yönetim planında üreticiler, EEE dağıtıcılarının/distribütörlerinin, Tüketicilerin/son kullanıcıların, EEE işleme tesislerinin, yeniden kullanıma hazırlama tesislerinin ve transfer noktalarının görevleri açıkça belirtilmeli ve belirli bir takvim planında takibi yapılmalıdır. Yönetim planlarının hayata geçirilmesinde bilinçlendirme çalışmalarına yer verilmelidir.

Genişletilmiş üretici sorumluluğu kapsamında EEE üreticileri , AEEE toplama faaliyetlerine; Eğitim faaliyetleri yaparak ve/veya bu faaliyetlere katkıda bulunarak, AEEE’lerin toplanması ve işlenmesi amacıyla bu Yönetmelik hükümlerine uygun sistem kurarak, transfer noktaları kurarak, Evsel AEEE’lerin toplanması amacıyla yılda en az bir kez markasına, modeline, üreticine ve muhtevasına bakılmaksızın AEEE’leri münferiden ve/veya dağıtıcı/distribütörlerle iş birliği içinde geri alma kampanyaları düzenleyerek ve kampanyaları sosyal medya da dâhil olmak üzere uygun iletişim kanallarıyla kamuoyuna duyurarak, tüketici/kullanıcıları bilgilendirerek destek olmalıdır.

EEE dağıtıcılarının/distribütörleri, AEEE toplama faaliyetlerine; Mesafeli satışlar da dâhil olmak üzere yeni bir ürün sattıklarında, tüketici tarafından talep edilmesi halinde eş tipte ve aynı işlevi gören AEEE’yi markasına, modeline, üreticisine ve muhtevasına bakılmaksızın alarak, yeni ürünün alıcının adresine teslim edildiği durumlarda, dağıtıcı/distribütör veya onun adına teslimatı yapana iade edilen evsel AEEE’yi aynı yerden alarak ve bunun için herhangi bir nakliye ücreti veya başka bir ilave ücret talep etmeyerek, AEEE teslimatının yeni EEE'nin satın alınmasıyla aynı anda gerçekleştirilememesi durumunda, tüketiciler tarafından talep edilmesi halinde, EEE’nin satış belgesinde belirtilen satış tarihinden itibaren 30 takvim günü içerisinde olmak kaydıyla tüketiciye/son kullanıcıya bildirilen tarihte AEEE’yi teslim alarak, Elektrikli ve elektronik eşyalar ile ilgili satış alanları en az 400 m2 olan satış noktalarında, dış boyutu 25 cm’den küçük olan AEEE’lerin toplanması için mor renkli, üzerinde okunaklı ve görünebilir boyutta “Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya” yazısı ve sıfır atık logosu bulunan Sıfır Atık Yönetmeliğine uygun biriktirme ekipmanı bulundurarak veya satış yerinin kapalı bir bölümünü bu amaçla kullanmakla ve EEE satın alma şartı aranmaksızın tüketiciler tarafından buraya bırakılan AEEE’ler için herhangi bir ücret talep etmeyerek, Satış noktalarında veya internet siteleri gibi uzaktan satış kanallarında tüketicileri, AEEE toplama ve kabul sistemleri ile AEEE’nin ayrı olarak biriktirilmesi, yeniden kullanımı, çevreyle uyumlu geri dönüşümü ve geri kazanımına ilişkin sorumlulukları hakkında bilgilendirerek, Mesafeli satışlar da dâhil olmak üzere tüm satışlarında bu Yönetmelik kapsamında alınmış olan üretici kayıt numarasına sahip olmayan üreticilerin ürünlerini satarak destek olmalıdır.

Tüketiciler, AEEE toplama faaliyetlerine; evsel atıklardan ayrı biriktirerek ve atıklarını kayıt dışı toplayanlara vermeyerek destek olmalıdır.

Almanya, 2016'dan beri bir önceki yıl ürettiği tüm atıkların %56,1 ini geri dönüştürerek dünyanın en büyük geri dönüşüm ülkesidir. Üreticilerin buna cevabı, evlerden ve işyerlerinden atık toplamak için dünyadaki ilk geri dönüşüm sistemi olan "Yeşil Nokta"yı hazırlamak oldu.

Geri dönüşüm, endüstri tarafından finanse edilir ve atık maliyetleri, şirketlerin ürettiği bir ürünün ağırlığına bağlıdır. Bu nedenle, ne kadar hafif olursa, üreticiler tarafından ödenmesi gereken para o kadar az olur. Bu işbirliği, Almanya'daki geri dönüşüm oranının 1991'de % 3 ilen % 56.1'e çıkmasına neden oldu.

Elektronik Atıkların toplanmasında en çok kullanılan yöntemlerden birisi Atık Getirme Merkezleridir. Atık getirme merkezleri tüm atıkları kabul eder, elektronik atıklar için de en etkili yöntemlerden birisidir.

Elektronik atıkların toplanması için; özellikle son kullanıcıya atığını bırakabileceği yakın noktalar sunabilmek amacıyla farklı sistemler entegre edilmelidir. Bununla beraber sokak toplayıcılarının sisteme dahil edilmesi kayıt dışı toplamanın önüne geçecektir.

Son kullanıcının atığı ilgili noktaya getirmesine yönelik çözümler sunmak sürdürülebilir bir toplama sistemi için en önemli konulardan biridir.

Kaynaklar

1. İSTANBUL AYDIN ÜNİVERSİTESİ DERGİSİ (İAÜD) 319350 (dergipark.org.tr)
2. Mevzuat Bilgi Sistemi 3Dünyanın Yeni Sorunu Elektronik Atıklar - Geri Dönüşüm Ekonomisi Dergisi (geridonusumekonomisi.com.tr)